ضوابط استفاده از اسباب

استفاده از اسباب منافیِ توکل بر الله نیست بلکه شرع به این نیز امر نموده، البته همراه با این اعتقاد که سود و زیان به دست الله است و اوست که اسباب و مسببات را آفریده است.

باید میان سبب و مسبب یک ارتباط حقیقی وجود داشته باشد که این ارتباط بر اساس تجربه یا عادت یا خبر شرعی و مانند آن دانسته می‌شود.

همینطور سبب باید مشروع باشد، زیرا هدفِ ستوده شده‌ی مشروع باید وسیله‌ی رسیدن به آن نیز جایز و مشروع باشد.

از سوی دیگر بنده باید در کارهایش در بین این دو امر میانه‌رو باشد، نه مطلقا اسباب را نادیده بگیرد و نه دلش معلق به اسباب باشد، بلکه مانند دیگر مردم که در عادات و امور زندگی‌شان به اسباب متوسل می‌شوند از آن بهره گیرد، اما با این وجود دلش نه به اسباب بلکه به خالق جل جلاله که مالک ملک و مدبر همه‌ی امور است معلق و وابسته باشد.

شیخ الاسلام ابن تیمیه ـ رحمه الله ـ می‌گوید:

توجه به سبب، یعنی اعتماد قلب و امید و تکیه کردن به آن، حال آنکه هیچ یک از مخلوقات مستحق چنین چیزی نیست زیرا وی مستقل نیست و بلکه باید شریکان و مخالفانی داشته باشد، و با همه‌ی این‌ها اگر مسبب اسباب (یعنی الله عزوجل) آن را به تسخیر [انسان] در نیاورد مُسَخّر نخواهد شد (مجموع الفتاوی: ۸/ ۱۶۹).

اما ضابطه‌ی برگرفتن سبب در مورد هر چیز بر حسب همان است، برای نمونه احتیاط در مورد یک بیماری خفیف مانند احتیاط از یک بیماری شدید نیست و احتیاط در مورد محافظت از یک شیء گرانقیمت مانند احتیاط در نگهداری از یک چیز کم ارزش نیست و به همین تربیت در مورد دیگر مسائل.

برگرفتن سبب در طلب روزی با سببِ دوری از بیماری متفاوت است و اخذ اسباب برای غذا و نوشیدنی مانند اخذ سبب در به دست آوردن فرزند و صلاح و تربیت او نیست و به همین صورت سبب هر چیز بر حسب خود آن مورد است، و سپس ضابطه‌ی تشخیص انسان سهل‌انگار در زمینه‌ی برگرفتن اسباب با انسان باهوش و پرتلاش از مساله‌ای به مساله‌ی دیگر فرق می‌کند و موارد مانند این را خود مردم بر اساس اوضاعشان متوجه می‌شوند.

والله تعالی اعلم