چگونگی تقسیم قربانی برای خوردن و صدقه

امر به صدقه دادن گوشت قربانی در احادیث نبوی وارد شده، چنان‌که اجازهٔ خوردن و ذخیره کردن آن نیز در احادیث آمده است. شیخین بخاری و مسلم از عایشه ـ رضی الله عنها ـ روایت کرده‌اند که ایشان فرمودند: گروهی از ساکنان بادیه در دوران پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ خود را برای یاری‌خواهی [به سبب گرسنگی و نیاز] به مدینه رساندند و در هنگام قربانی حاضر شدند. پس پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ فرمود: [برای] سه روز ذخیره کنید و سپس باقی‌مانده را صدقه دهید. سپس بعد از آن گفتند: ای پیامبر خدا، مردم از قربانی‌هایشان مشک می‌سازند و روغن می‌گیرند، پس فرمودند: چرا؟ گفتند: زیرا شما از خوردن گوشت قربانی بیش از سه روز نهی کرده بودید. فرمودند: آن به سبب ضعیفانی بود که برای یاری‌خواهی آمده بودند، پس اکنون بخورید و ذخیره کنید به روایت مسلم (۳۶۴۳).

امام نووی ـ رحمه الله ـ در شرح این حدیث می‌گوید: إنما نهيتكم من أجل الدافة التي دفت فكلوا وادخروا وتصدقوا تصریح است بر زوال نهی از ذخیره کردن گوشت قربانی بیش از سه روز و امر است به صدقه دادن بخشی از آن و خوردن. اما صدقه [مقداری] از آن اگر قربانی مستحب باشد نزد اصحاب ما (شافعیان) بنابر قول صحیح واجب است به اندازه‌ای که بشود نام صدقه بر آن گذاشت و مستحب است که بیشتر آن را صدقه دهد. گفته‌اند: و کم‌ترین حد کمال آن است که یک‌سوم را بخورد و یک‌سوم را صدقه دهد و یک‌سوم را هدیه دهد و در این باره قول دیگری است که نصف آن را بخورد و نیم دیگر را صدقه دهد و این اختلاف دربارهٔ حداقل کمال در استحباب است، اما این‌که چه مقدار کافی است و از وی پذیرفته می‌شود همان اندازه که بتوان نام صدقه را بر آن گذاشت برای وی کافی است، چنان‌که بیان کردیم… اما خوردن از آن مستحب است و واجب نیست و جمهور این امر وارد شده در آیه را که فَكُلوا مِنها (از آن بخورید) را حمل بر استحباب یا اباحه کرده‌اند به ویژه آن‌که این امر پس از ممنوعیت بوده [و امر پس از ممنوعیت دال بر اباحه است نه وجوب]».

امام مالک ـ رحمه الله ـ می‌گوید: مقداری که از قربانی خورده می‌شود و صدقه داده می‌شود و برای خوردن به فقرا و اغنیا داده می‌شود حد مشخصی ندارد، اگر خواست آن را نپخته [صدقه] می‌دهد یا می‌پزد (الکافي: ۱/ ۴۲۴) و شافعیان می‌گویند: صدقه دادن بیشتر آن مستحب است و گفتند: کم‌ترین حد کمال آن است که یک سوم را خود بخورد و یک سوم را صدقه دهد و یک سوم را هدیه دهد و گفته‌اند: جایز است که نصف آن را بخورد و صحیح‌ترین اقوال آن است که بخشی از آن را صدقه دهد» (نیل الأوطار: ۵/ ۱۴۵) و (السراج الوهاج: ۵۶۳).

امام احمد ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «ما بر همان [رای] هستیم که در حدیث عبدالله [ابن عباس] رضی الله عنهما وارد شده که او یک سوم را می‌خورد و هر که را خواست از یک سوم آن غذا می‌دهد و یک سوم دیگر را به بینوایان صدقه می‌دهد این را ابوموسی اصفهانی در الوظائف روایت کرده و گفته: حسن است و این قول ابن مسعود و ابن عمر است و در میان صحابه مخالفی برای آن نیافته‌ایم» (المغني: ۸/ ۶۳۲).

سبب اختلاف دربارهٔ مقدار واجب در صدقه دادن از قربانی، اختلاف روایات در این باره است زیرا روایاتی آمده که در آن مقدار معینی تعیین نشده مانند حدیث بُریده ـ رضی الله عنه ـ که گفت: رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ فرمودند: من شما را از [ذخیرهٔ] گوشت‌های قربانی برای بیش از سه روز نهی کرده بودم تا توان‌گران بر کسانی که توانایی ندارند وسعت گیرند [و آنان را یاری رسانند] پس هم‌اکنون هر مقدار را که می‌خواهید بخورید و [به بینوایان] غذا دهید و ذخیره کنید به روایت ترمذی (۱۴۳) و می‌گوید: این حدیثی حسن و صحیح است و نزد علمای صحابهٔ پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ و دیگران عمل بر اساس همین بوده است.

والله تعالی اعلم.