معنای نام «حکیم» از نام‌های الله تعالی

نام حکیم که از نام‌های الله است بر وزن «فعیل» است و «فعیل» از نظر صرفی صیغهٔ مبالغه است، یا از وزن «فاعل» که در این صورت حکیم به معنای «حاکم» است.

زیرا الله تعالی همان کسی است که بر خلق خود «حاکم» است و در حکم کَونی قَدَری‌اش رقیبی ندارد.

او همچنین کسی است که در میان خلق خود با حکم شرعی‌اش حکم می‌کند و کسی نمی‌تواند داوری او را عوض کند و بر آن اعتراض نماید، جل سبحانه.

الله تعالی می‌فرماید:

 إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ  [سورهٔ انعام: ۵۷]

(فرمان جز به دست الله نیست که حق را بیان می‌کند و او بهترین داوران است).

بنابراین کسی را یارای رد یا اعتراض به حکم او نیست.

الله تعالی می‌فرماید:

 وَاللَّهُ يَحْكُمُ لَا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَهُوَ سَرِيعُ الْحِسَابِ  [سورهٔ رعد: ۴۱]

(و الله است که حکم می‌کند و برای حکم او بازدارنده‌ای نیست و او به سرعت حسابرسی می‌کند).

و هیچ داوری و حکمی بهتر از حکم او نیست.

الله تعالی می‌فرماید:

 وَاتَّبِعْ مَا يُوحَى إِلَيْكَ وَاصْبِرْ حَتَّى يَحْكُمَ اللَّهُ وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ  [یونس: ۱۰۹]

(و از آنچه بر تو وحی می‌شود پیروی کن و صبر کن تا الله [میان تو و آنان] داوری کند و او بهترین داوران است).

یا آنکه صیغهٔ مبالغهٔ «فعیل» به معنای «مُفعِل» است یعنی آنکه او «مُحکِم» است.

زیرا او سبحانه و تعالی خلقش را با اِحکام و بسیار دقیق و نیکو و زیبا آفریده است.

الله تعالی می‌فرماید:

 صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ  [سورهٔ نمل: ۸۸]

(این صنع الله است که هر چیزی را در کمال استواری پدید آورد؛ در حقیقت او به آنچه انجام می‌دهید آگاه است).

خطابی ـ رحمه الله ـ می‌گوید:

«حکیم یعنی آنکه در خلقت اشیا اِحکام به کار می‌برد. و این از «مُفعِل» به «فَعیل» صرف شده مانند آنکه الیم به معنای مُؤلم (دردناک) به کار می‌رود و سمیع به معنای مُسمع.

و معنای اِحکام در خلق اشیا، اتقان در تدبیر و حُسنِ تقدیر آن است. زیرا هر آفرینشی را به بنیهٔ قوی و قدرت وصف نمی‌کنند، همانند شپش و مورچه و دیگر آفریده‌های ضعیف؛ جز آنکه تدبیر موجود در خلقت این آفریده‌ها و دلالت آن بر وجود آفریدگار و اثبات آن کمتر از دلالت آفرینش آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها و سایر آفریده‌های بزرگ نیست.

همین را دربارهٔ آیهٔ  الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ  [سورهٔ سجده: ۷] (همان کسی که هر چیزی را که آفریده است نیکو آفریده) می‌توان گفت: که این‌جا منظور از «حُسن» زیبایی ظاهر نیست، بلکه این معنا در بوزینه و خوک و خرس و امثال این حیوانات موجود نیست؛ بلکه منظور حسن تدبیر در آفرینش هر یک از این مخلوقات است که هر یک را همانطور که دوست داشته و به همان شکل که می‌خواسته در آورده است، مانند این سخن الله تعالی که می‌فرماید:  وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا  [سورهٔ فرقان: ۲] (و هر چیزی را آفریده و بدان‌گونه که در خور آن بوده اندازه‌گیری کرده است)» (شأن الدعاء: ۷۳ – ۷۴).

معنای سوم نیز آن است که «حکیم» یعنی «دارای حکمت»:

ابن اثیر می‌گوید:

«و گفته‌اند: حکیم یعنی دارای حکمت. و حکمت عبارت است از شناخت بهترین چیزها با بهترین علوم» (النهایة في غریب الحدیث: ۱/ ۴۱۹).

الله سبحانه و تعالی در این جهان تصرف و امر و نهی نمی‌کند مگر بر اساس حکمت‌های سترگ و کاری از او سر نمی‌زند که خالی از حکمت باشد؛ زیرا فعل و تصرف خالی از حکمت یک کار باطل و بیهوده است و الله تعالی از چنین چیزی منزه است.

الله تعالی می‌فرماید:

 وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا بَاطِلًا ذَلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ  [سورهٔ ص: ۲۷]

(و ما آسمان و زمین و آنچه بین آن دو هست را بیهوده نیافریدیم؛ این گمان کسانی است که کفر ورزیدند پس وای بر کافران از دوزخ).

و می‌فرماید:

 أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ  [سورهٔ مؤمنون: ۱۱۵]

(آیا گمان کرده‌اید که شما را بیهوده آفریدیم و شما به سوی ما بازگردانده نخواهید شد؟).

حاصل آنکه نام الله «حکیم» شامل معانی متلازمی است که تناقضی با هم ندارند و جایز است که به همهٔ معانی پیشین تفسیر شود؛ زیرا نام واحدی که چند معنای مشترک دارد را اگر مانعی نباشد می‌توان بر همهٔ معانی‌اش تفسیر کرد.

نگا: «أضواء البیان» شنقیطی (۲/ ۱۹).

شیخ سعدی ـ رحمه الله ـ می‌گوید:

«حکیم: کسی است که در خلقت و امرش صاحبِ حکمت برتر است. آنکه هر چه آفرید به نیکویی آفرید  وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ  [سورهٔ مائده: ۵۰] (و برای مردمی که یقین دارند داوری چه کسی از الله بهتر است؟) بنابراین چیزی را بیهوده نمی‌آفریند و بیهوده چیزی را مشروع نمی‌سازد، اوست که حکم دنیا و آخرت به دست اوست و سه حکم از آنِ اوست و کسی در آن شریک نیست: میان بندگانش در شرعش و در تقدیرش و در جزایش داوری می‌کند.

و حکمت یعنی: گذاشتن هر چیز در جایگاهش و قرار دادن آن در منزلگاه مناسبش» (تفسیر سعدی: ۹۴۵).

والله اعلم.