آیا ابلیس از جنیان است یا از ملائکه؟

ابلیس ـ لعنه الله ـ از جنیان بود و هیچگاه ـ حتی برای یک چشم به هم زدن ـ از ملائکه نبود؛ چرا که ملائکه آفریدگانی گرامی هستند که از امر پروردگار سرپیچی نمی‌کنند و آنچه را به ایشان امر کند انجام می‌دهند. نصوص قرآنی صریحی در این باره وارد شده که نشان می‌دهد ابلیس از جنیان بود، نه از ملائکه؛ از جمله:

۱- الله متعال می‌فرماید: وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُوا لآِدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلاً [کهف/ ۵۰] (و [یاد کن] هنگامی را که به ملائکه گفتیم: آدم را سجده کنید، پس [همه] جز ابلیس سجده کردند که از جنیان بود و از فرمان پروردگارش سرپیچی نمود. [با این حال] او و نسلش را به جای من دوستان خود می‌گیرید و حال آنکه آن‌ها دشمن شمایند و چه بد جایگزین‌هایی برای ستمگرانند).

۲- خداوند متعال بیان نموده که جن را از آتش آفریده، چنانکه می‌فرماید: وَالْجَانَّ خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نَارِ السَّمُومِ [حجر/ ۲۷] (و پیش از آن جن را از آتشی سوزان و بی‌دود خلق کردیم)، و می‌فرماید: وَخَلَقَ الْجَانَّ مِن مَّارِجٍ مِّن نَّارٍ [الرحمن/ ۱۵] (و جن را از تشعشعی از آتش خلق کرد). همچنین در حدیث صحیح از عائشه رضی الله عنها نقل است که رسول الله  فرمودند: ملائکه از نور آفریده شدند و جنیان از تشعشعی از آتش، و آدم از آنچه برایتان توصیف شد مسلم (۲۹۹۶) و احمد (۲۴۶۶۸) و بیهقی در سنن کبری (۱۸۲۰۷) و ابن حبان (۶۱۵۵).

یکی از ویژگی‌های ملائکه این است که از نور آفریده شده‌اند و جنیان از آتش خلق شده‌اند. در آیات وارد شده که ابلیس ـ لعنه الله ـ از آتش آفریده شده و این از زبان ابلیس نقل شده که وقتی الله سبحانه و تعالی از وی سبب سجده نبردن به آدم را پرسید؛ وی ـ لعنه الله ـ گفت: أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ [اعراف/ ۱۲] (من از او بهترم؛ مرا آتش آفریدی و او را از خاک خلق کردی). و این نشان می‌دهد که او از جنیان بود.

۳- الله متعال در کتاب کریم خود، ملائکه را چنین توصیف نموده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ [تحریم/ ۶] (ای کسانی که ایمان آوریده‌اید خودتان و کسان‌تان را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگ‌هاست حفظ کنید. بر آن [آتش] ملائکه‌ای خشن [و] سختگیر [گمارده شده] اند که از آنچه الله به آنان دستور داده سرپیچی نمی‌کنند و آنچه را که مامورند انجام می‌دهند) و می‌فرماید: بَل عِبَادٌ مُّكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ [انبیاء/ ۲۶-۲۷] (بلکه بندگانی ارجمند هستند که در سخن بر او پیشی نمی‌گیرند و خود به دستور او کار می‌کنند)، و می‌فرماید: وَلِلّهِ يَسجُدُ مَا فِي السَمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مِنْ دَابَّةٍ والمَلاَئِكَةُ وَهُمْ لاَ يَسْتَكْبِرُونَ * يَخَافُوْنَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَيَفْعَلُوْنَ مَا يُؤْمَرُوْنَ [نحل/ ۴۹-۵۰] (و آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین از جنبندگان و ملائکه است برای الله سجده می‌کنند و تکبر نمی‌ورزند. از پروردگارشان که بالای سرشان است می‌ترسند و آنچه را که به آنان دستور داده انجام می‌دهند). بنابراین امکان ندارد که ملائکه معصیت الله را انجام دهند، زیرا آنان از اشتباه معصومند و بر طاعت سرشته شده‌اند.

۴- این که ابلیس از ملائکه نیست یعنی وی مجبور به طاعت نیست و مانند ما انسان‌ها دارای اختیار است. خداوند متعال می‌فرماید: إناّ هديناه السبيل إما شاكراً وإما كفوراً (ما راه [درست] را به او نشان داده‌ایم [حال] یا شاکر است و یا ناسپاس). همچنین در جنیان هم مسلمان است و هم کافر؛ در آیات سوره‌ی جن آمده است: قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِّنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَلَن نُّشْرِكَ بِرَبِّنَا أَحَدًا [جن/ ۱-۲] (بگو به من وحی شده است که تنی چند از جنیان گوش فرا داشتند و گفتند راستی ما قرآنی شگفت‌آور شنیدیم؛ [که] به راه راست هدایت می‌کند پس به آن ایمان آوردیم و هرگز کسی را شریک پروردگارمان قرار نخواهیم داد)، و در همین سوره از زبان جنیان نقل شده که گفتند: وَأَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدَى آمَنَّا بِهِ فَمَن يُؤْمِن بِرَبِّهِ فَلَا يَخَافُ بَخْسًا وَلَا رَهَقًا وَأَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَمِنَّا الْقَاسِطُونَ (و ما چون هدایت را شنیدیم بدان ایمان آوردیم، پس کسی که به پروردگار خود ایمان آورد از کمی [پاداش] و سختی، بیم ندارد. و از میان ما برخی فرمانبردارند و برخی از ما منحرفند…).

ابن کثیر در تفسیر خود می‌گوید: «حسن بصری گفته است: ابلیس حتی برای یک چشم به هم زدن نیز جزو ملائکه نبوده بلکه او اصل جنیان است، چنانکه آدم علیه السلام اصل انسان‌ها است طبری این را با سند صحیح روایت کرده است» (۳/ ۸۹).

برخی از علما گفته‌اند که ابلیس یکی از فرشتگان بود و او طاووس فرشتگان بود و در میان فرشتگان بیشتر تلاش را در عبادت داشت و دیگر روایاتی که غالب آن از اسرائیلیات است و برخی دیگر مخالف نصوص صریح قرآن کریم است.

ابن کثیر در تبیین این مساله می‌گوید: در این باره آثار بسیاری از سلف نقل شده که اغلب آن از اسرائیلیات است که تنها برای نظر در آن روایت می‌شود و خداوند به حال بسیاری از این روایات آگاه است. برخی از این روایات را به قطع می‌توان تکذیب نمود، زیرا مخالف حقی است که در اختیار داریم و در قرآن در این باره اخباری وارد شده که ما را از همه‌ی اخبار پیش از آن بی‌نیاز می‌کند، زیرا روایات پیشینیان تقریبا خالی از تغییر و افزایش و نقص نیست و چیزهای بسیاری به آن افزوده شده و در میان آنان حافظان دقیقی نبوده‌اند تا تحریف اهل غلو و ادعاهای اهل باطل را از آن دور کنند، چنانکه در این امت امامان و علما و سروران و متقیان و نیکان و نجیبانی از ناقدان و حافظان بزرگ و ماهر بوده‌اند؛ کسانی که حدیث را تدوین و تحریر نمودند و صحیح و حسن و ضعیف و منکر و موضوع و متروک و مکذوبِ احادیث را مشخص نموده و حدیث سازان و دروغ پردازان و مجهولان و دیگر اصناف رجال را شناسانده‌اند که همه‌ی این‌ها برای صیانت از مقام نبوت و جایگاه محمدیِ خاتم پیامبران و سرور بشر، صلی الله علیه وسلم است تا دروغی به او نسبت داده نشود و آنچه را نگفته از وی نقل نکنند. پس خداوند از آنان راضی باد و آنان را خشنود گرداند و بهشت فردوس را جایگاه آنان قرار دهد تفسیر القرآن العظیم (۳/ ۹۰).

والله اعلم.